DOSA-DUSY-ADISTHAN
DOSA-tridosa,vata-pradhan
DUSYA-nirasray
ADISTHAN- parsvadway,hraday,nabhi.basti
SROTAS-mahasrotas(aamaashay.pakvashay)
PURVA RUPA
Udgar-bahulya
malbadhata
trapti
asaamarthya
aantrakujan
aatopa
aadhyman
apakta
ashakta
ajirna
SAMANYA LAKSHAN
aruchi
malmutra evam apaanvayu ke nikalne me kathinta
aantravikunjan
aanaah
urdhwavata
BHEDA
1.VATAJA GULMA
2.PITTAJA GULMA
3.KAPHAJA GULMA
4.TRIDOSAJA GULMA
5.RAKTAJA GULMA
vagbhatta ne antargulm tatha baha gulma ka barnan bhi kya he.
Gulmo ke 5 stgan -parsvadwa,hraday,nabhi,vasti.
VATAJA GULMA -NIDAN EVAM LAKSAN
Yah sthansansthanrujaam vikalpam vidvatsangam galvaktrshosam.
Syavaaruntvam shishirjwaram cha hratkuchhiparsvaansashirorujam cha.
Karoti jirneabhyadhikam prakopam bhukte mradutvam samupaiti yascha.
Vatat sa gulmo na cha tatra ruksham kasaytikta katu chopshete.
PITTAJA GULMA KE LAKSHAN
jwarah pipasa vadanaangasagah shulam mahajiryatl bhojane cha.
Swedo vidaho branvachcha gulmah sparshaasahah paittikgulmrupam.
KAPHAJA GULMA
Staimityasheetjwargatrasaadahrallaskasaaruchigauravaani.
Shaityam rugalpaa kadhinonnatatvam...
SANNIPATAJA GULMA
'nischay gulma' charak
RAKTAJA GULMA
1.rit u kaal me aniyamit bhojan
2.bhay
3.rukstakarak ahar vihar ka sevan.
4.adharnya vego ko rokna
5.rakta stambhak aushadh ka prayoga.
6.ullekhan (vaman)
7.yoni roga
raktaja gulma me kabhi kabhi spandana evam shul bhi paya jata he isme garbha ke saman lakshan bhi paye ja sakte he.
ANTARGULMA
jab gulma antraasrit go kar gahrai me pravesh jar chuka ho. .isme jadharaagni tatha varna evam bal ka bhransha hotta he evam malmutraadi ke vego ki pravrati kam ho jati he
BAHA JULMA
BAHa ango me hota hai. Kosdhavyavo me adhik peeda nahi hoti he. Gulma ka varna pheeka tatha bahari bhag me utseth dikhaye deta he.
SADHYATAASADHYATA
asadhya
tridosaja gulma
jisne apni jada sthir karle ho. Yadi gulma kramshah vradhi ko prapt ho raha ho. 0adi gulma ke sath trasna, tandra ,pratishyaay bhi sath ho.
CHIKITSA KRAM
SNEHAN-bhojan, abhyanga,niruh,anuvasan vasti.
SVEDAN-nabhi ke upar gulma hone par sneh pan
nabhi ke neeche gulma hone par vasti.
VAMAN-kaphajanya laksan hone par.
VATIKA GULMA-
snehpan, niruh ,anuvasan,virechan(pitta vradha hone par) raktamoksan
AUSADHA
vyusadaadi grat
hingusauvarchalaadi grat
pipilaadh grat
hinguaadi churna (vata kapha gulma),
erand tail
lahshun chhir
shilajeet
SVEDA-nadi,prastar,shankar
VASTIYAN-niruh,anuvasan,
PATHYA-usnavirya drava,snigdh ahar dravya.
PITTAJA GULMA
sansrashan,gratpan,chhirvasti,tilvakgrat(virechnaarth) rakta moksan
GULMA KI 3 AVASTHAYEN
aam, pachyaman,pak(sastrakarma)
ABHYANTAR PAKVA GULMA-puy,vaman ya mal ke sath nikalta he.10-12 din tak rokne ka prayas na kare.
CHIKITSA- tikta dravyo se sidha grat me madhu milakar prayog kare.
AUSADHI-rohinyaadh grat,taasaa grat.
VIRECHANA-draksa(taja angur) va haran (taji) ka svaras guda se.
ABHYANGA- chandanaadi tail.
KAPHAJA GULMA
vaman,langhan, usnadrava,laghu va tikta ras vilyan (vimlapan),svedan,arista(madira). Chhar va katu dravyo ke sath gratpan. Rakta moksan agnikarm.
1 din ya 2 din ya 3 din ke antar se chhar ka prayoga kare.
CHHAR KE GUNA
madhur evam snigdh kaph ko chharan svabhav hone ke karan aashay ko kaat kaat kar neche ke marg se bahar nikal deta he.
AUSADHA
bhallatakaadh grat
balvaj ghas ya kush
shalya chikitsa
VIRECHANAARTH-trivrat, neelani grat, dantaharitaki.
SANNIPATAJA GULMA
misrit chikitsa
RAKTAJA GULMA
10 maas baad,snehan,svedan,virechan karke shastrakarm-bhedan kare. Palash chhar ka prayog.
YONI VISHODHANA- suar aur machhali ke pitta se bhigi varti.
UTTAR VASTI-dhudh ,gomutra,yavchhar,dashmula kwath.